بی‌بی‌سی:
آرش بهمنش
خبرنگار در تهران

برآورد می شود هنوز حدود ۱۶ ميليون مين در سطح استان های مرزی ايران وجود دارد
“چهار سال پيش تحقيقات خود را برای پيدا کردن نشانه های اولين سکونت بشر بعد از دوره غار نشينی، متوقف کرديم. اين تحقيقات گرچه می توانست بخش های تاريکی از زندگی بشر را روشن کند، اما جان محققين، از تحقيقات باستان شناسی مهم تر بود. وقتی فهميديم منطقه مورد نظر ما هنوز از مين پاکسازی نشده است، کار را شروع نکرده، رها کرديم.”
عباس عليزاده، باستان شناس ايرانی عضو دانشگاه شيکاگو، با گفتن اين مطالب،‌ پای مين ها را که روزانه جان دو نفر را در ايران می گيرند، به مناطق تاريخی می کشاند.

“مهدی رهبر” باستان شناسی که حدود سه سال پيش در منطقه ايوان کرخه خوزستان به فعاليت مشغول بود نيز تحقيقات خود بر روی تنها سکونتگاه شهری به جا مانده از دوره ساسانی را به همين دليل رها کرده است: “در منطقه مشغول فعاليت بوديم که ناگهان صدای مهيبی برخاست”.

“صدای انفجار مين بود که در اثر برخورد با جسمی منفجر شده بود. در اثر اين اتفاق، آسيبی به کسی نرسيد، ‌اما فعاليت باستان شناسی در آن محوطه که از اهميت خاصی برای ما برخوردار بود، ناتمام رها شد.”

مين ها و انسان ها

طبق آمار رسمی منتشر شده در ايران، حدود ۱۶ ميليون مين در سطح استان های مرزی ايران وجود دارد که روزانه جان ۲ نفر را می گيرند. تاکنون آمار دقيقی از ميزان تلفات ناشی از مين های به جا مانده از جنگ ايران و عراق منتشر نشده است، اما اطلاعات همه کارشناسان و مسئولان تاييد می کنند که آذربايجان غربی، کردستان، ايلام،‌ کرمانشاه و خوزستان، در معرض خطر انفجار مين های باقيمانده از بيست سال پيش اند.

مين ها در ايران روزانه جان ۲ نفر را می گيرند

عضو يکی از انجمن های محلی کردستان که نخواست نامش فاش شود، در مورد وجود مين در شهرهای مرزی ايران می گويد: “در استان های مرزی، و حتی در شهرهای مرکزی تر هم مين ها‌ هنوز وجود دارند. در برخی از مناطق مانند سنندج و کرمانشاه، نيروهای سپاهی،‌ خانه های مسکونی يا مراکز دولتی را به مقر خود تبديل و برای جلوگيری از نفوذ دشمن،‌ اقدام به مين گذاری در آن منطقه می کردند. بعد از عقب راندن نيروهای عراقی نيز،‌ اين مناطق بدون پاکسازی و حتی نشانه گذاری رها شده اند. اين موضوع هر دو دقيقه يک بار به يکی از ساکنان محلی آسيب می زند”.

يکی از مسئولان پاکسازی ارتش ايران، درباره علت کندی روند پاکسازی و پاک نشدن بسياری از مناطق مسکونی از مين ها، می گويد:”گذشت زمان، شرايط جوی مانند باران و برف، عبور انواع حيوانات و وسايل نقليه از منطقه و مهمتر از همه، نبود نقشه مناطق مين گذاری شده از سوی نيروهای عراقی، عواملی هستند که باعث می شوند روند پاکسازی با کندی دنبال شود”.

در حال حاضر نيروهای ارتش و سپاه، در قالب نيروهای مشترک، به دستور فرمانداری ها و استانداری های مناطق مختلف، اقدام به عمليات پاکسازی می کنند.

لابلای خشت های باستانی

در سرپل ذهاب و قصر شيرين به دليل وجود مين های خنثی نشده، عمليات بررسی و شناسايی آثار تاريخی متوقف ماند

رييس سازمان ميراث فرهنگی و گردشگری استان کرمانشاه

“بيان پيرانی”، کارشناس و باستان شناس اداره کل ميراث فرهنگی و گردشگری استان ايلام، درباره تهديد آثار اين منطقه از سوی مين های منفجر نشده می گويد: “مين های به جا مانده از جنگ، در مناطق صالح آباد، مهران و دهلران، تهديدی برای آثار تاريخی اين محدوده محسوب نمی شوند. مناطق مين گذاری شده در اين شهرها و اطراف آن ها، توسط ارتش و سپاه حفاظت می شوند و مين ها در محدوده آثار تاريخی قرار ندارند.”

اما عباس عليزاده،‌ باستان شناس ايرانی عضو موسسه شرق شناسی دانشگاه شيگاگو، از انجام نشدن يکی از مهمترين اقدامات باستان شناسی در منطقه چغا آهوان، نزديک به شهر مرزی مهران، خبر می دهد.

مسئولان ميراث فرهنگی و گردشگری کرمانشاه هم گرچه علاقه ندارند به صورت آشکار به وجود مين در منطقه اشاره کنند، اما در لابلای اعلام خبر کندی پيشرفت عمليات نقشه برداری از آثار تاريخی استان، به مين روبی نشدن شهرهای مرزی اشاره می کنند.

اسدالله بيرانوند، رييس سازمان ميراث فرهنگی و گردشگری استان کرمانشاه، سال گذشته از پيشرفت ۸۰ درصدی عمليات شناسايی و بررسی آثار تاريخی استان کرمانشاه از سال ۱۳۸۱ تا کنون خبر داد. در همين حال، معاون پژوهشی اين سازمان، درباره علت اين کندی اجرای اين برنامه، از پاسخگو نبودن فرمانداری در زمينه مين روبی مناطق می گويد: “در سرپل ذهاب و قصر شيرين به دليل وجود مين های خنثی نشده، عمليات بررسی و شناسايی آثار تاريخی متوقف ماند. ما از فرمانداری درخواست کرديم تا تمامی مناطقی که مين گذاری شده است را به ما معرفی کنند تا بر اساس آن، شناسايی آثار تاريخی برای ما امکان پذير شود. اما هنوز پاسخی برای درخواست خود نيافته ايم”.

از طرف ديگر فرماندار قصر شيرين معتقد است: “کارشناسان سازمان ميراث فرهنگی بايد محدوده ای را که برای عمليات بررسی و شناسايی مورد استفاده قرار می دهند مشخص کنند تا پاکسازی آن محوطه در اولويت فعاليت های ارتش قرار گيرد”.

توافق بر سر هيچ

مديران ميراث فرهنگی، با نوع مين روبی مرسوم در ميان نيروهای نظامی نيز مشکل دارند

مشکل ديگر مديران و کارشناسان ميراث فرهنگی و گردشگری، نحوه پاکسازی محوطه های مين گذاری شده است.

آنچه مسلم است اين که مين ها در محوطه های تاريخی هم وجود دارند و نه تنها شناسايی و تحقيق در آن ها امکان پذير نيست که حفاظت از آن ها هم با مشکل مواجه است.

اما مديران ميراث فرهنگی، با نوع مين روبی مرسوم در ميان نيروهای نظامی نيز مشکل دارند.

رييس پژوهشکده باستان شناسی در زمان مديريت سيد محمد بهشتی بر سازمان ميراث فرهنگی، طی نامه ای که حدود دو سال پيش ارسال شده بود، از رييس سازمان خواسته بود تا با تشکيل کارگاه های تخصصی،‌ راهی را برای مين روبی کم خطر محوطه های تاريخی بيابند.

پاسخ بهشتی، همان بود که سال بعد، فرماندار کرمانشاه به مسئولان محلی داد: “تعيين محدوده دقيق محوطه ها، اعلام نياز برای پاکسازی و نظارت بر اجرا”، وی در اين پاسخ تصريح کرد:”در طرح پاکسازی مناطق تاريخی مين گذاری شده، ابتدا بايد موقعيت جغرافيايی اين مناطق،‌ سپس عرصه و حريم آن ها مشخص شود. پس از آن، وجود مين در اين مناطق اثبات شود. از اين مرحله به بعد است که می توان درباره طرح های کم خطر مين روبی در مناطق تاريخی صحبت کرد”.

سرهنگ عليرضا کيان طاهری، مدير پاکسازی نيروی زمينی ارتش ايران، در مورد نحوه پاکسازی مطمئن و مطابق استانداردهای بين المللی می گويد:”در پاکسازی سنتی يا دستی، ما تنها ۹۵ درصد اطمينان خواهيم داشت که اين محوطه ها ديگر آلوده به مين نيستند. در صورتی که استاندارد مين روبی در دنيا، ‌حصول اطمينان تا ۹۹.۴ % است. برای اين کار نيز از روش های مکانيکی،‌ مانند مين کوبی با ماشين آلات سنگين استفاده می شود”.

به عقيده اين فرمانده نظامی،‌ يا بايد از آثار تاريخی مان چشم بپوشيم و با اطمينان به مين کوبی بپردازيم يا از دستيابی به اطمينان کامل دست بکشيم و آثارمان را حفظ کنيم.

نظامی های باستان شناس

مسئولان نظامی پيشنهاد کرده اند همراه باستانشناسان مين روبان را نيز اعزام کنند

اما سرهنگ کيان طاهری، ‌راه حل سومی هم دارد: “روشی که ما پيشنهاد می کنيم، همراه کردن گروهی از متخصصان مين روبی در کنار گروه باستان شناس در اين مناطق است. در اين صورت، هنگام برخورد با مين،‌ بلافاصله گروه مين روبی وارد عمل می شود. همچنين اين گروه نحوه برخورد با آثار تاريخی را فرامی گيرد تا در صورت مشاهده اين آثار،‌ آسيبی به آن ها وارد نشود. گروه باستان شناس هم با مين روبی آشنا می شوند تا بتوانند بدون کوچکترين آسيبی به فعاليت بپردازند”.

بعد از تغيير مديريت کلان سازمان ميراث فرهنگی و گردشگری و به دنبال آن تغيير مديريت پژوهشکده باستان شناسی، موضوع مين روبی در مناطق تاريخی، دوباره روی ميز مديريت آمده است.

در همين رابطه “حسن فاضلی نشلی” رييس پژوهشکده سازمان ميراث فرهنگی و گردشگری می گويد:” از مديران ميراث فرهنگی استان های مرزی خواسته ام تا اقدامات صورت گرفته در زمينه مناطق باستانی مين گذاری شده را اعلام کنند تا به اين وسيله بتوان برای رفع مشکل اين مناطق اقدام کرد‌”.

“به نام پدر”، آخرين ساخته ابراهيم حاتمی کيا، فيلمساز حوزه جنگ نيز به موضوع مين در منطقه ای تاريخی می پردازد. در اين فيلم، که اخيرا بر روی پرده سينماهای ايران آمده بود، دختر مردی که خود تپه ای را در زمان جنگ مين گذاری کرده بود، حدود بيست سال پس از آن، پایش را روی يکی از همان مين ها از دست می دهد. اتفاقی که به عقيده افراد محلی، روزانه در شهرهای مرزی ايران تکرار می شود.