روز: شروين اميدوار
همزمان با انتشار خبرهايي مبني بر مذاکرات زلماي خليل زاد نماينده تام الاختيار امريکا با سفير و برخي از مقامات ايراني در عراق، برخي منابع از گسترده تر شدن ابعاد اين مذاکرات خبر مي دهند. سرمقاله روزنامه جمهوري اسلامي، ارگان نزديک به مقامات عالي رتبه کشور، تاييدي بر اين سياست “ديپلماسي پشت پرده” است.

“ديپلماسي پشت پرده” با روي کار آمدن دولت جديد و بخصوص پس از تکيه زدن علي لاريجاني بر مسند دبيري شوراي عالي امنيت ملي، بار ديگر مورد توجه مقامات عالي رتبه نظام قرار گرفت. روزنامه جمهوري اسلامي در سر مقاله خود با اشاره به “طرح ابتکاري رييس جمهور احمدي نژاد براي پايان دادن به منازعات مربوط به پرونده اتمي ايران با غرب”، با طرح اين پرسش که:” آيا اصولگرايان حاكم بر ايران در تدارك مصالحه با غرب هستند”، به اين سياست اشاره داشت.اين روزنامه با اشاره به سکوت معنا دار مقامات ايراني در برابر انتشارخبر مذاکره زلماي خليل زاد با سفير ايران در عراق نوشت:”شرايط كنوني كه آمريكا به ايران نيازمند است تا خود را از مهلكه عراق نجات دهد، زمان مناسبي براي گرفتن امتياز از آمريكاست، اگر اكنون امتياز گرفته نشود هرگز نمي توان امتياز گرفت”.

ديپلماسي پشت پرده

بر خلاف شعار هاي تند راستگرايان بر عليه امريکا، آنها سال هاست که در روياي مذاکره با آمريکا و تثبيت خود به عنوان صاحبان اصلي قدرت در ايران به سر مي برند. ماجراي ورود رابرت مک فارلين و ژنرال اليور نورث با هواپيما به ايران در سال هاي پاياني عمر رهبر پيشين جمهوري اسلامي، اگر با دخالت مهدي هاشمي ـ از نزديکان آيت الله منتظري – در همان زمان به رسانه ها ي دنيا نمي کشيد، چه بسا اين رويا در همان سال ها به تحقق مي پيوست و راستگرايان مي توانستند با درگذشت آيت الله خمينی به تثبيت بيش از پيش خود در قدرت بپردازند. مهدي هاشمي اما آن قدر پا از گليم خود فراتر برد که تاوان افشاي مذاکرات محرمانه سران جناح راست با مک فارلين و ورود هواپيماي او را به مهرآباد، با جان خود و بر کناري آيت الله منتظري از قائم مقامي رهبري پس داد.

هاشمي رفسنجاني که در آن زمان به عنوان يکي از سران جناح راست در جريان مذاکرات قرار داشت بعد ها برخي از جزئيات اين مذاکرات را منتشر کرد. اما پيش از او کميته تحقيق کنگره امريکا با پي بردن به فروش سلاح به ايران به قيمت بازار سياه و اختصاص مازاد آن به ضد انقلابيون نيکاراگوئه، پرده از ماجراي ارتباط پنهاني دولت رونالد ريگان و مقامات جمهوري اسلامي برداشت که در دنيا به ماجراي ايران کنترا يا ايران گيت مشهور شد. مقامات ايراني نيز همزمان با لو رفتن اين مذاکرات پشت پرده و ورود مک فارلين با هواپيمايي پر از موشک هاي تاو و هاوک به کشور، با تغيير برخي از جزئيات اين مذاکرات، روايتي ساختند که در همان زمان هم نتوانست تناقض هاي در شعار و عمل را توجيه کند.
محسن رضايي چندي پيش نکات تازه اي از اين ماجرا را منتشر کرد.او با اشاره به رقابت نظاميان و سياسيون در برقراري ارتباط با مقامات امريکايي گفت: “در مسئله مك فارلين وقتي متوجه شديم سياسيون در پشت صحنه كار مي‌كنند،‌ گفتيم اگر ما [نظامي‌ها] مديريت كار را در دست نگيريم ممكن است اين مذاكرات براي پيروزي ما در جنگ نتيجه‌اي نداشته باشد؛ با اين انگيزه مديريت ماجراي مك فارلين را از وسط راه در اختيار گرفتيم كه نتيجه مذاكرات را به تجهيزات نظامي و دستاوردهايي براي ادامه جنگ بكشانيم. تاكنون اين مسئله را با اين صراحت نگفته‌ام”. فرمانده سابق سپاه پاسداران درباره اينكه اگر نظامي‌ها در اين ماجرا دخالت نمي‌كردند چه اتفاقي مي‌افتاد نيز مي گويد: “بيشتر به مذاكرات سياسي كشيده مي‌شد و ممكن بود كه دستاوردي براي پيروزي ما در جنگ نداشته باشد. لذا همان مقدار تاو هم كه از آمريكا گرفتيم، هرچند كه مختصر بود، محصول همين دخالت نظامي‌ها بود”.
يکي از کارشناسان سياسي با اشاره به همين سخنان محسن رضايي مي گويد: “سخنان رضايي نشان مي دهد که حتا فرماندهان سپاه هم مشتاق برقراري رابطه با امريکا بوده اند، منتها واقعيت اين است که در همه اين سال ها هر طيفي دنبال اين بوده که خودش با امريکايي ها سر ميز مذاکره بنشيند”.

ناکامي هاي هاشمي و خاتمي

هاشمي رفسنجاني به رغم داشتن نمايي قدرتمند در افکار عمومي ايران و شهره بودن به لابي هاي پشت پرده اما حتا بعد ها در دوره 8 ساله رياست جمهوري خود نيز نتوانست کاري از پيش ببرد. او به محض رسيدن به رياست جمهوري رقبايي سرسخت و متنفذ در جناح راست يافت که به تدريج بيش از او در نزد رهبر صاحب منزلت شدند. هاشمي از ترس افشاي چنين مذاکراتي و آسيب هاي احتمالي، آن قدر صبر کرد که زمان را از دست داد. خاتمي اما از همان اول آنقدر دشمن متنفذ در ميان قدرتمندان داشت که حتا نتوانست در ازاي عذر خواهي رسمي مادلين آلبرايت وزير خارجه و آن همه چراغ سبز بيل کلينتون ديپلماسي گفت و گو را به پيش ببرد.

مسعود بهنود روايتي از برخورد او با کلينتون در سازمان ملل نقل کرده که مي تواند سخن ها داشته باشد: “ترديد ندارم اگر روزگاري خاطرات محمد خاتمي و نوشته هاي پنهاني و بي سياست ورزي و ملاحظه کاري او منتشر شود، از روزي که او خود را در دستشوئي سازمان ملل آن قدر معطل کرد تا کلينتون برود، به عنوان سخت ترين روزهاي زندگي خود سخن خواهد راند. کلينتون در زندگي نامه اش اکتفا کرده است به گفتن اين که دانستم در ايران رييس جمهور کاره اي نيست”. اين نتيجه را احتمالا دولتمردان بعدي امريکا هم گرفته بودند. تنها پس از اين بود که ملاقات هاي پنهاني همان راست گرايان با نمايندگان و واسطه ها براي اثبات اينکه در ايران قدرت دست کيست در قبرس شکل گرفت. در جريان جنگ افغانستان هم هر دو طرف پذيرفتند که مذاکرات پنهان از سوي زلماي خليل زاد با مقامات ايراني در جريان بوده است. شايد حضور يک هيات بلند پايه از اصحاب صنعت و تجارت امريکا در اوج درگيري هاي خرداد هشتاد و دو در تهران که به دعوت برخي از سران جناح راست به ايران آمده بودند و با هيچ يک از اصلاح طلبان هم ديداري نداشتند در راستاي اثبات اين نکته بود که در ايران چه کسي کاره اي هست. راستگرايان البته در نخستين سال رياست جمهوري خاتمي با به رگبار بستن اتوبوس حامل جهانگردان امريکايي توسط عوامل سعيد امامي هم خواسته بودند بگويند که قدرت در ايران دست چه کسي است.

با خليل زاد تا کاخ سفيد

دور تازه ديپلماسي پشت پرده، زماني از پرده برون افتاد که زلماي خليل زاد سفير آمريکا درعراق وسفير سابق اين کشور در افغانستان درگفتگو با شبکه خبري سي ان ان اعلام کرد مسايل زيادي را براي بررسي با مسئولين ايراني در دستور کار دارد. وي با توصيف سياست هاي ايران به سياست هاي دو پهلو، اظهار اميدواري کرد ايران نقش مثبتي را در عراق ايفا کند. خليل زاد گفته:”ما هم مايل هستيم که ايران نقشي مثبت در کمک به عراق ايفا کند”. او البته اين را هم گفته که:”ايران از يک سو روابط اقتصادي وسياسي خود را با عراق گسترش مي دهد واز سوي ديگر به گروه هايي که در مخالفت با نظام جديد عراق فعاليت دارند همکاري مي کند”. سفير آمريکا در عراق در مورد نوع گفتگو هايش با مسئولين ايراني گفت: “مسايل زيادي براي گفتگو با مسئولين ايراني در دستور کار است اما در وحله اول قصد ما اين است که در مورد نقش تهران در عراق گفتگو کنيم.”

او همچنين اعلام کرد که جورج بوش به وي اجازه داده است تا با مسئولين ايراني مستقيما وارد مذاکره شود، هرچند وزارت خارجه آمريکا اعلام کرد مذاکرات خليل زاد محدود و تنها در چارچوب مسئله عراق خواهد بود.
اگر چه مقامات جمهوري اسلامي اين ارتباط را رد کرده اند، اما سفر هاي پياپي برخي از مقامات عراقي که نزديکي هايي با خليل زاد دارند بسياري از کارشناسان را به اين نتيجه رسانده که در پشت پرده سخنراني هاي آتشين دولتمردان جديد، نوعي بازگشت به ديپلماسي پنهان در جريان است. يک کارشناس سياسي درباره آغاز ديپلماسي پنهان از سوي مقامات جديد مي گويد: “سکان ديپلماسي خارجي در دولت جديد به علي لاريجاني سپرده شده است.او و برادرش جواد لاريجاني از جمله سياست مداراني هستند که به ديپلماسي پنهان معتقدند و اين نکته اي است که مي تواند در تحليل آنچه در جريان است، مبناي نظر قرار گيرد”. اين کارشناس به مذاکرات پنهاني جواد لاريجاني با نيک براون در آستانه انتخابات دوم خرداد 76 اشاره مي کند و مي گويد: “جواد لاريجاني اگر چه پس از افشاي متن آن مذاکرات به پشت صحنه رفت، اما او در همه اين سال ها تئوريسين اصلي ديپلماسي خارجي جناح راست بوده است. حالا هم به نظر ميرسد که اگر چه علي لاريجاني سکاندار سياست خارجي شده اما پشت او به برادرش گرم است”.

به همين دليل برغم تکذيب هاي طرفين، بسياري بر اين باورند که آنچه در پشت صحنه جريان دارد گسترده تر از چهره آشکار شده است. روزنامه جمهوری اسلامی در سرمقاله خود نوشته است: “بعضي تحليل گران براين عقيده هستند كه سكوت رسمي ايران، سكوت معني داري است كه نشان از تمايل به مصالحه دارد. اما به نظر نمي رسد اين تحليل، چندان واقع بينانه باشد، زيرا مقاومت در برابر تمناهاي مذاكره با آمريكا در طول سالهاي سخت گذشته كه فشارهاي داخلي نيز زياد بود از ناحيه راس نظام صورت ميگرفت. طبيعي است كه اين مقاومت در شرايط فعلي كه آن فشارها جاي خود را به بازگشت به شعارهاي اول انقلاب داده بيشتر و با انگيزه تر شود. مهمتر آنكه در شرايط كنوني كه آمريكا به ايران نيازمند است تا خود را از مهلكه عراق نجات دهد،زمان مناسبي براي گرفتن امتياز از آمريكاست، اگر اكنون امتياز گرفته نشود هرگز نميتوان امتياز گرفت. بنابراين، مصالحه بدون دريافت امتياز و تحقق شروط ايران بعيد به نظر مي رسد، اما اگر با دريافت امتياز و تحقق شروط چنين مصالحه اي صورت بگيرد، علاوه بر آنكه ايران به آنچه از اول ميخواست خواهد رسيد، در عراق نيز دست بالا را خواهد داشت”.