اقبال : كيوان مهرگان

انتخابات رياست جمهوري ايران با توجه به شرايط داخلي و خارجي به نقطه‌اي رسيده كه از ابعاد گوناگون قابل تأمل و بررسي است. با نگاهي مجمل به 9 دوره برگزاري اين انتخابات، اين ادعا بيش از پيش خودنمايي مي‌كند. دوره اول با يكه‌تازي ابوالحسن بني‌صدر نامزد مورد حمايت جامعه روحانيت مبارز تهران به دليل كناره‌گيري جلال‌الدين فارسي به پيروزي اين آقازاده همداني ختم شد. دور دوم محمدعلي رجايي گوي سبقت را از ديگران ربود. پس از شهادت رجايي و باهنر با ورود روحانيت آيت‌ الله خامنه‌اي توانست دو دوره رياست جمهوري خويش را به سلامت به پايان ببرد و اين كرسي را به هاشمي رفسنجاني بسپارد و در دوره هفتم انتخابات اين روحاني شيك‌پوش كنج كتابخانه ملي ايران بود كه در ميان بهت و ناباوري قباي رياست قوه اجرايي را به تن آراست و تا چندماه ديگر بايد اين امانت را براي چهار سال ديگر به يكي از مدعيان حاضر در اين انتخابات بسپارد. رقابت‌هاي امروز نامزدها كه هركدام يك طيف و جريان سياسي را نمايندگي مي‌كنند ريشه در گذشته‌ها دارد البته با تجربياتي كه در 25 سال گذشته اندوخته شد.
دوره اول، ورود روحانيت ممنوع
امام خميني كه ورود روحانيت را به قدرت و دستگاه‌هاي اجرايي ممنوع كرد. عرصه براي مكلاها خالي شد. عمده‌ترين حزبي كه روحانيون بلندپايه را در خود جمع كرده بود، حزب جمهوري اسلامي بود كه نتوانست دبيركل خود دكتر بهشتي را نامزد كند و به ناچار به سوي جلال‌الدين فارسي رفت. رقابت بين اين دو در حال اوج گرفتن بود كه هواداران بني صدر او را متهم به غيرايراني بودن كردند. حتي نام اصلي او را حكمت ا… باران چشمه عنوان كردند. به اين ترتيب با توصيه تلويحي آيت ا… خميني مبني بر اينكه «براي من مهم نيست چه كسي رئيس جمهور مي‌شود اما نمي‌خواهم شبهه‌اي در مورد اولين رئيس جمهور پيش آيد.» از رقابت‌ها كنار رفت و حزب جمهوري اسلامي به ناچار از نامزد چپ نهضت آزادي ايران حسن حبيبي حمايت كرد.
در نخستين دوره انتخابات رياست جمهوري در جمع 124 نفر نام‌نويسي كردند كه 8 نفر با هم به رقابت پرداختند. ابوالحسن بني‌صدر، حسن حبيبي، احمد مدني، كاظم بسامي، داريوش فروهر، صادق قطب‌زاده، صادق طباطبايي و محمد مكري.
حسن آيت هوادار آيت ا… كاشاني در زمان ملي‌شدن صنعت نفت عضو سابق حزب زحمتكشان و عضو حزب جمهوري اسلامي از نام‌نويسي در انتخابات انصراف داد. با كناره‌گرفتن جلال‌الدين فارسي، ابوالحسن بني‌صدر نامزد مورد حمايت جامعه روحانيت مبارز تهران با كسب 10 ميليون و هفتصدهزار رأي به عنوان نخستين رئيس جمهور نظامي نوپاي جمهوري اسلامي برگزيده شد. احمدمدني با 2/2 ميليون رأي دوم شد و حسن حبيبي با 674 هزار رأي داريوش فروهر 133هزار رأي صادق طباطبايي با 114هزار رأي كاظم سامي با 89 هزار رأي و صادق قطب‌زاده با 48 هزار رأي به ترتيب سوم تا هشتم شدند. بعدها هر كدام از اين نامزدها سرنوشت متفاوت و بعضاً تراژيكي يافتند. صادق قطب‌زاده به جرم كودتا عليه جمهوري اسلامي اعدام شد، كاظم سامي در سال 1367 ترور شد. سرنوشتي مشابه كاظم سامي را داريوش فروهر به همراه همسرش پروانه اسكندري پيدا كردند و در آذر سال 77 در منزل مسكوني خود كارد آجين شدند. صادق طباطبايي از سخنگويي دولت كنار رفت و سكوت اختيار كرد. حسن حبيبي در دولت مهندس موسوي وزير دادگستري و سپس معاون اول هاشمي رفسنجاني و خاتمي شد.
و دو نامزدي كه بيشترين رأي را آوردند از كشور گريختند.
دوره دوم، روحانيت همچنان ورود ممنوع
مجلس كه به طرح عدم كفايت سياسي بني‌صدر رأي داد، او ناگزير شد به همراه مسعود رجوي ليدر سازمان مجاهدين خلق به فرانسه بگريزد. بني‌صدر كه فرار كرد مقدمات دومين دوره انتخابات فراهم شد. در اين دوره باز هم ممنوعيت ورود روحانيون به مناصب اجرايي و حكومتي كه از سوي بنيانگذار جمهوري اسلامي اعمال شده بود، تداوم يافت و هيچكدام از روحانيون بلندپايه نتوانستند به عرصه رقابت‌ها وارد شوند.
در اين دوره 70 نفر براي تصدي مقام رياست جمهوري نام‌نويسي كردند اما فقط 4 نفر بازيگران رقابت پاياني بودند.
علي اكبر پرورش، حبيب ا… عسگراولادي مسلمان، عباس شيباني و شهيد محمدعلي رجايي چهار نامزدي بودند كه تنور عرصه رقابت‌هاي دور دوم را داغ كردند.
علي اكبر پرورش نامزد نزديك به هيأت مؤتلفه 464 هزار رأي، حبيب ا… عسگراولادي 523 هزار رأي، عباس شيباني 629 هزار رأي و محمدعلي رجايي 12 ميليون و 722 هزار رأي به دست آورد.
نامزدهاي اين دوره برعكس دوره قبل كه سرگذشت تراژيكي پيدا كردند بعدها در دولت جمهوري اسلامي به مناصب مختلف رسيدند. پرورش چندي وزير آموزش و پرورش بود و سپس نماينده مجلس شد عسگراولادي دولت مهندس موسوي وزيربازرگاني و سپس رئيس كميته امداد شد. عباس شيباني هم تا سال 1378 نماينده مجلس بود.
نزديك به 9 ماه پس از آغاز به كار دولت رئيس جمهور رجايي به همراه نخست وزير خود مرحوم شهيد باهنر ترور شد و دومين رئيس جمهور ناكام، دوره خود را ناتمام گذاشت.
دوره سوم، درها براي روحانيت باز شد
پس از ترور محمدعلي رجايي در شهريورماه سال 1360 آيت ا… خميني منع انتخاب روحانيون را برداشته و آيت‌ ا… علي خامنه‌اي دبيركل حزب جمهوري اسلامي در رقابت با علي اكبر پرورش، سيدرضا زواره‌اي و حسن غفوري‌فرد توانست با 16 ميليون رأي رئيس جمهور شود. در اين دوره از رياست جمهوري بدون اينكه حادثه‌اي مانند فرار يا ترور رخ دهد تا سال 64 يعني يك دوره كامل سپري شد. در اين دوره از انتخابات آيت ا… مهدوي‌كني كه بعدها دبيركل جامعه روحانيت مبارز تهران شد از نامزدي انتخابات انصراف داد.
دوره چهارم، حضور روحانيت تداوم يافت
در دوره چهارم رياست جمهوري، حبيب‌ا… عسگراولادي مسلمان با سيدمحمود كاشاني رقيبان آيت‌ا… خامنه‌اي بودند كه باز هم اين آيت‌ا… خامنه‌‌اي بود كه پيروز ميدان شد و مأمور معرفي نخست‌وزير به مجلس با پيروزي مجدد آيت‌ا… خامنه‌اي حضور روحانيت در قدرت استحكام و تداوم بيشتري يافت.
دوره پنجم، هواي بعد از جنگ
پنجمين دوره انتخابات رياست جمهوري در حال و هوايي برگزار شد كه هم جنگ 8 ساله پايان يافته بود و هم بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران رحلت يافته بودند. آيت‌ا… خامنه‌اي به مقام رهبري رسيده بودند و در راستاي تداوم حضور روحانيت در قدرت، علي اكبر هاشمي رفسنجاني با حمايت دو گروه عمده روحاني حاضر در عرصه سياسي كشور يعني مجمع روحانيون مبارز و جامعه روحانيت مبارز تهران بررقيب نه چندان مشهور و قدرتمند خود عباس شيباني پيروز شد. در اين دوره از انتخابات بود كه نطفه رقابت براي انتخابات بسته شد و نامزدها سعي در رقابتي كردن فضا داشتند. از دوره دوم تا پنجم رقابت چندان معنا و مفهوم نداشت چرا كه همه نامزدها با هم رفيق سياسي بودند تا رقيب‌ سياسي.
علاوه بر اين، پس از رحلت آيت‌ا.. خميني و تفسير شوراي نگهبان از نظارت استصوابي اكثر نيروهاي سياسي كه حامل ديدگاه چپ بودند از مناصب انتخابي و انتصابي حذف و به حاشيه رانده شدند.

دوره ششم، دولت سازندگي + 4 سال
دو رقيب اصلي در انتخابات دوره ششم علي‌اكبر هاشمي رفسنجاني و احمد توكلي بودند. احمد توكلي كه زماني وزير كار در دولت مهندس موسوي بود اولين كسي بود كه انتقادات صريحي را بر هاشمي وارد كرد.
با اين حال هاشمي رفسنجاني تنها با حمايت جامعه روحانيت مبارز تهران توانست با كسب 5/10 ميليون رأي در برابر توكلي با كسب 2/4 ميليون رأي پيروز شود و 4 سال ديگر بر هيأت دولت خود كه به دولت سازندگي مشهور شده بود، بيفزايد.
در اين دوره از انتخابات عبدا… جاسبي و رجبعلي طاهري حضور داشتند.

دوره هفتم، حماسه اصلاحات
انتخابات خرداد 76 پرشور و شوق‌ترين انتخاباتي است كه در دوران جمهوري اسلامي برگزار شده است. سياست‌هاي اعمال شده در حوزه داخلي و خارجي در دوران گذشته، كشور را در شرايطي قرار داده بود كه اين انتخابات را براي دو جناح عمده كشور بسيار حياتي و سرنوشت‌ساز كرده بود.
از يك سو مقام دستگاه‌هاي حكومتي هم قسم شده بودند كه يك نامزد را تا كاخ رياست جمهوري بدرقه كنند و از سوي ديگر نيروهاي به حاشيه رانده شده با درك درست از يكپارچه شدن حاكميت در تلاش بودند از خلق اين حادثه جلوگيري كنند.
ابتدا از مهندس ميرحسين موسوي دعوت كردند اما وي نپذيرفت تا اينكه قرعه به نام سيدمحمد خاتمي وزير اسبق ارشاد و رئيس كتابخانه ملي افتاد.
گفتمان تازه خاتمي در عرصه حكومت‌داري و سر بر آوردن جواناني كه در پي ايفاي نقش تاريخي خود بودند حماسه‌اي را به وجود آورد كه با نام اصلاحات شهرت يافت. در اين دوره رقابت اصلي بين علي‌اكبر ناطق نوري و سيدمحمد خاتمي بود. سيدرضا زواره‌اي و محمد محمدي ري‌‌شهري هم دو نامزد ديگر اين دوره بودند كه در نتيجه علي‌رغم همه پيش‌بيني‌ها محمد خاتمي با بيش از 20 ميليون رأي برابر ناطق نوري با 7 ميليون رأي به پيروزي رسيد.

دوره هشتم، تثبيت اصلاحات
گفتمان نو خاتمي كه با اقبال گسترده شهروندان روبه‌رو شد نارضايتي شديد جناح راست را در پي داشت.
اين جناح كه اكثر كرسي‌هاي قدرت را دست داشت به انحا مختلف كوشيد از به نتيجه رسيدن برنامه‌هاي خاتمي جلوگيري كند در دوران خاتمي حوادث ناگواري چون قتل‌هاي سياسي آذر 77 و فاجعه كوي دانشگاه تهران اتفاق افتاد.
علي‌رغم همه كارشكني‌هايي كه در سر راه دولت خاتمي شده و به تعبير خود وي دولتش هر 9 روز يك بحران را پشت سرگذاشت اما در دور هشتم با وجود اينكه جناح راست 9 نامزد غيررسمي نزديك به خود داشت سيدمحمد خاتمي با كسب 22 ميليون رأي براي بار دوم انتخاب شد، خاتمي اولين رئيس جمهوري بود كه ميزان آرايش در دور دوم افزايش چشمگيري داشت.

دور نهم، حاكميت يكپارچه يا تداوم اصلاحات؟!
با تغيير و تحولاتي كه در 8 سال اصلاحات در بطن جامعه و متن جريانات سياسي رخ داده، جريانات سياسي هر كدام با يك نامزد در عرصه انتخابات حضور دارند. اصلاح‌طلبان پيشرو با بيم تحقق حاكميت يكپارچه با ابتكار عمل‌هاي جالب توجهي سعي دارند ضمن رعايت كليه قوانين بازي انتخابات، برنده اين دوره از انتخابات باشند كه تا آرمان‌هاي اصلاح‌طلبي مردم را عملياتي كنند از سوي ديگر جناح راست به دنبال تحقق روياي 26 ساله خود براي تشكيل حاكميت يكپارچه است.
حضور هر جريان سياسي، از آبادگران تا جمعيت مؤتلفه از مجمع روحانيون مبارز تا اصلاح‌طلبان پيشرو و نهضت آزادي ايران همه شاهدي بر اين مدعا هستند كه ملت ايران يك گام به جلو را تجربه مي‌كند.